یکی از موضوعاتی که در جمع ها و گفت و گوهای مجامع علمی آموزشی سوژه صحبت می شود، نقص و مشکلات سیستم آموزشی است. شاید شما به عنوان خواننده این مطلب یکی از منتقدان آموزش ها و برنامه هایی باشید که در راستای بهبود کیفیت عملکرد و رشد شما به عنوان یک عضو از سازمان، تشکیلات یا جامعه برگزار می شود و یا اینکه مسئولیت آموزش یا مدیریت مجموعه ای را برعهده دارید و قصد دارید نتیجه برنامه یا آموزشی که اجرا کرده اید را ارزیابی کنید.
بهترین روش ارزیابی آموزش ها و برنامه ها چیست؟ آیا برگزاری دوره آموزشی صرفه اقتصادی دارد؟ آیا روش آموزش یا اجرای برنامه موثر و بهینه است؟ چرا از اجرای برنامه و آموزش ارائه شده نتیجه ای حاصل نشد؟ بهترین روش ارزیابی منابع انسانی چیست؟ برای پاسخ به این سوالات و درک بهتری از موضوع با ایزو خبر همراه باشید.
در این مطلب قصد داریم یکی از پرکاربردترین و در عین حال موفق ترین الگوهای ارزیابی را معرفی و تشریح کنیم. الگوی کرک پاتریک (Kirkpatrick) یک روش مدون و قابل تحلیل را برای ارزیابی افراد مجموعه بعد از پیاده سازی تغییرات و آموزش های برگزار شده، ارائه می کند. درک کامل این روش ارزیابی و استفاده از آن می تواند نتایج مثبتی را برای مجموعه شما به ارمغان آورد. این الگو در سال 1952 میلادی توسط دونالد کرک پاتریک به عنوان پایان نامه ارائه شد و در سال های بعد بسیار مورد توجه قرار گرفت. مقالات و کتاب های متعددی نیز در این باره نوشته شده است.
فهرست مطالب این نوشته:
کرک پاتریک سال ها به عنوان رئیس جامعه آمریکایی تربیت و توسعه (ASTD) و مدرس حوزه ارزشیابی فعالیت کرده است. این روش ارزیابی، چهار مرحله یا سطح دارد. کرک پاتریک این مراحل را به نام های واکنش(Reaction)، یادگیری (Learning)، رفتار (Behavior) و نتیجه (Result) نام گذاری کرده است که در ادامه به شرح آن ها و ارائه برخی از نظرات در مورد این الگو می پردازیم.
1- سطح واکنش (Reaction )
مرحله اول ارزیابی، سطح واکنشی یا احساسی است که بایستی احساس سطحی و واکنش فرد را نسبت به آموزش مورد سنجش قرار داد. در اين سطح، نگرش و احساس فراگير در خصوص فضای کلی آموزشي مورد سؤال قرار مي گيرد. غالباً جهت بررسي اين سطح، از فرم هاي نظرسنجي استفاده مي گردد.
سطح واكنش الگوی کرک پاتریک داراي سه زير سطح است:
- واكنش به عنوان يك احساس عاطفي؛
- واکنش نسبت به آموزش ارائه شده؛
- واكنش به عنوان قضاوت در مورد كارآمدي آموزش داده شده و یا تركيبي از هر دو مورد.
اغلب در دوره های آموزشی فقط از همین ارزیابی به عنوان نظرسنجی استفاده کرده و برای تحلیل دوره آموزشی به این مرحله اکتفا می کنند. حال آنکه این مرحله تنها احساس اولیه فراگیران آموزش را نشان می دهد.
اگرچه رضايت افراد از آموزش يكي از شاخص هاي ارزشيابي برنامه است و فراگيران در محيط خوشايند انگيزه بيشتري براي آموختن دارند؛ وليكن نبايد تاكيد بيش از حد بر لذت بخش نمودن فرايند آموزش، محتواي علمي و عملي برنامه ها را كم اهميت سازد. بايد دانست كه در آموزش، وجود فشار و استرس خفيف در فراگير باعث آماده سازي ذهني، براي يادگيري می شود. همچنين فرصت هاي يادگيري بايد براي فراگير چالش برانگيز باشد و او را در وضعيت عدم تعادل شناختي قرار دهد. لازم به ذكر است كه وجود اين فشار و چالش ممكن است براي فراگيران خوشايند نباشد و در نتیجه واکنش اولیه مثبت نخواهد بود. اما اگر مخاطب آموزش، بتواند گارد خود را کنار بگذارد و بیشتر با تاثیرات آن آشنا شود، واکنش مثبتی نسبت به آن خواهد داشت.
اگرچه الگوی كرك پاتريك شيوه بررسي واكنش را مشخص نكرده، ولي در كتاب هاي خود استفاده از شيوه هاي رضايت سنجي فراگيران از طريق پرسشنامه را مطرح كرده است. بايد توجه داشت كه براي سنجش واكنش (Reaction) افراد به يك فعاليت، غالباً از مشاهده استفاده مي شود و بررسي واكنش افراد با استفاده از پرسشنامه رضايت سنجي راهكار مناسبي تلقي نمي گردد. پس همان طور که بیان شد این ارزیابی سطح اول است و باید مراحل را تا انتها ادامه داد.
پیشنهادات الگوی کرک پاتریک برای این مرحله به صورت زیر است:
- فراهم کردن فرمی برای سنجش واکنش مخاطبین
- نوشتن یک پیام تشویق کننده برای پاسخ دهندگان به نظر سنجی
- اطمینان دادن به پاسخ‌دهندگان از ناشناخته ماندن آن ها
- تجمیع، تجزیه و تحلیل پاسخ ها
بیشتر بخوانید: ایزو (ISO) چیست؟ مراحل اخذ و مزایای آن چیست
2- سطح یادگیری (Learning):
مرحله دوم الگوی کرک پاتریک، سطح ارزشیابی یادگیری، کسب دانش و تجربه است. اغلب دوره های آموزشی با هدف ارتقاء دانش نظری یا اصلاح نگرش ها و یا بهبود و رشد توانمندی عملکردی و رفتاری مخاطب برگزار می شود. در پایان دوره آموزشی فراگیر باید بتواند ارتقاء دانش، تغییر نگرش یا افزایش مهارت خود را ارائه کند تا مورد ارزیابی قرار گیرد. این ارزیابی می تواند از طریق آزمون کتبی یا عملی سنجیده شود.
اما گاهی در این سنجه ها حافظه مخاطب و قدرت یادآوری مطالب، ارزیابی می شود، لذا طرح پرسش ها و سبک آن ها برای یک سنجش استاندارد بسیار اهمیت دارد. ارزیابی در این سطح از مرحله قبل سخت تر است؛ چرا که موضوعِ سنجشِ درک واقعی افراد و توانایی آن ها در نشان دادن نگرش، دانش و مهارتشان مطرح می شود.
اين سطح الگوی کرک پاتریک داراي سه زير سطح است:
- آزمونِ آموخته ها بلافاصله بعد از اتمام آموزش
- آزمونِ آموخته ها مدتي پس از دوره برگزار شده، براي بررسي ميزان نگهداري آموزش
- آزمونِ آموخته ها به وسيله نمايش عملكرد در محيط شبيه سازي شده
الگوی کرک پاتریک برای این مرحله پیشنهادات زیر را ارائه کرده است:
- ارزشیابی منظم از چگونگی انجام کار، قبل و بعد از دوره
- در ارزیابی عملکرد، از گروه‌های متعدد مانند شرکت‌کنندگان، رؤسا، کارکنان همتراز و غیره استفاده شود.
- عملکرد قبل و بعد از آموزش و تغییرات مرتبط با برنامه آموزش، با یکدیگر مقایسه و مورد تحلیل آماری قرار گیرد.
- ارزیابی بعد از آموزش، باید سه ماه یا بیشتر بعد از اتمام آموزش انجام شود تا این که یادگیرندگان فرصت کاربرد آن چه را که یاد گرفته‌اند داشته باشند.
- از گروه کنترل باید استفاده شود.
بیشتر بخوانید: استاندارد بین المللی سیستم مدیریت آموزشی
3- سطح رفتار (Behavior )
مرحله سوم ارزیابی، سطح رفتاری یا انتقال آموزش است. بدین معنی که تاثیر آموزش ارائه شده بر کار یا وظیفه افراد، در سازمان سنجیده می شود. تغییر رفتار مخاطب آموزش، در محیط اصلی مورد نظر آموزش و بهبود عملکرد وی مورد توجه قرار می گیرد. در این سطح، انتظار می رود تغییر عملکرد یا نگرش فرد تداوم داشته باشد که بدین منظور پایش دوره ای و مداومت بر آن توصیه شده است. معیار سنجش در این مرحله بالاترین استانداردِ تعریف شده برای عملکرد مورد نظر می باشد. با درنظر داشتن رفتار و عملکرد قبلی فراگیر و تعیین شاخص هایی برای سنجش و همچنین مشخص کردن روش بررسی عملکرد، می توان مقدار اثرگذاری را معین کرد. توجه به این مورد که تغییر رفتار دانش آموخته می تواند علاوه بردوره آموزشی برگزارشده از عوامل دیگری هم نشات بگیرد قابل اهمیت است. الگوی کرک پاتریک برای این مرحله پیشنهادات زیر را ارائه کرده است:
- در نظر گرفتن زمان مفیدی برای شرکت کنندگان دوره آموزشی برای عمل به رفتار مورد انتظار (فرصت انتقال یادگیری)
- تکرار ارزشیابی در زمان های مناسب به منظور کسب اطمینان از وجود تغییرات رفتاری دائمی و همیشگی
- به کار بردن گروه کنترل و در صورت امکان حذف عوامل مزاحمی که شاید در رفتار تاثیر داشته باشند.
- مقایسه شقوق مختلف روش‌های ارزشیابی به منظور استفاده مناسب و بهینه از آن ها
4- سطح نتیجه (Result )
مرحله چهارم الگوی کرک پاتریک، سطح بررسی نتایج است. قاعدتاً هر دوره آموزشی هزینه هایی دارد و ساعاتی از وقت جامعه ی هدف آموزش نیز برای این منظور صرف می شود. بررسی اینکه آیا این هزینه ها به صرفه بوده یا نه؟ و تاثیرات این افزایش دانش یا اصلاح نگرش و یا ارتقاء عملکرد می تواند هزینه ها را جبران کند یا نه؟ در این مرحله صورت می گیرد. به عنوان مثال، آیا برگزاری دوره آموزشی با موضوعاتی مانند ایمنی و سلامت، بهینه سازی مصرف انرژی و مدیریت جامع کیفیت در یک سازمان، توانسته تاثیری بر کاهش خطرات و اتفاقات هزینه بر و ارتقاء سلامت کارکنان، کاهش هزینه های مصرف انرژی یا افزایش سود سازمان و برگشت هزینه ها داشته باشد؟ ارزیابی برای پاسخ به اینگونه سوالات و تعیین اثربخـشی نهایی، در این سطح انجام می گیرد.
در اين سطح از الگوی کرک پاتریک، بهتر است، بين پيامدهاي كلي يا جزيي، زودرس يا ديررس، مستقيم يا غير مستقيم برنامه تمایز قائل شد و مشخص كرد كه ارزشياب بهتر است به كداميك از اين تأثيرات توجه ویژه داشته باشد و بایستی نحوه سنجش اين شاخص ها را معين كرد. مانند سطح سوم باید توجه داشت که تغييرات ايجاد شده در شاخص هاي مدنظر سازمان، تنها ناشی از آموزش ارائه شده به كاركنان نیست و امکان اثرگذاری عوامل و متغيرهاي مؤثر ديگر و برنامه هایی که در بخش های دیگر سازمان پیاده شده نیز وجود دارد.
پیشنهادات الگوی کرک پاتریک برای این سطح عبارتند از:
- تمام ضروریات سطح ۳ باید تحقق یابد.
- ارزشیابی سطح ۳ اجرا شده باشد و نتایج مثبت باشد. اگر نتایج سطح سه مثبت نباشد بسیارمشکل است که بتوان اثرات سازمانی را با بازگشت سرمایه ناشی از آموزش ارتباط داد.
- در این سطح از گروه‌های تجربی و گروه کنترل استفاده شود.
- گزارش هایی باید موجود باشد که نتایج برنامه را ارزیابی کند. مثلاً تعداد کلماتی که یک حروف چین در یک دقیقه حروف چینی می‌کند یا ارزش مالی که یک کارمند به سازمان برمی گرداند.
نتيجه گيري:
همان طور كه ديده مي شود استفاده از الگوی کرک پاتریک براي ارزشيابي برنامه هاي آموزشي رايج است. اين الگو خيلي ساده است و پيچيدگي زيادي ندارد و كاربري آن براي ارزشيابان آسان است. استفاده از اين الگو براي آموزش شيوه ارزشيابي برنامه به افراد تازه كار مفيد است. اين مدل به ارزشيابان گوشزد مي كند كه نبايد تنها بر اساس شواهد حاصل از آزمون هاي پايان دوره اي و يا رضايت سنجي از شركت كنندگان به قضاوت در مورد اثر بخشي يك برنامه آموزشي پرداخت. چندين سوء برداشت از اين مدل حاصل شده است كه بايد ارزشيابان از آن دوري كنند.
برخلاف تصور عامه سطح چهار، بالاترين ارزش را ندارد و همه سطوح داراي ارزش يكساني در قضاوت هستند؛ اما گاهی نیاز است، در موارد خاصی با توجه به شرایط، وزن یک مرحله را بیشتر یا کمتر در نظر گرفت. بهترين شيوه استفاده از اين مدل آن است كه ارزشيابان سعي نمايند شواهد مربوط به هر چهار سطح را جمع آوري نمايند و سپس در خصوص اثربخشي برنامه قضاوت شود. از دیدگاه برخی صاحب-نظران، نباید ارتباط بین سطوح الگو کرک پاتریک را مستقيم و خطي در نظر گرفت. موفقيت برنامه در يك سطح به منزله موفقيت در سطوح ديگر ارزیابی نیست و همچنین نباید سطوح پايين تر را پيش نياز و پايه اي براي سطوح بالاتر به حساب آورد.
